Байрамдар

Шәжәрәмдә – сал тарихы бабаларҙың

Шәжәрә – ул сал тарихҡа бағыр тәҙрә,

Күҙ яҙҙырһаң, шул тәҙрәнән атыр йәҙрә,

Ал бер үрнәк – бал ҡорттары төҙөй кәрәҙ,
Һин дә ятма – ҡор ояңды,үр шәжәрә!

Февраль аҙағында Сибай ҡалаһында Баймаҡ районы Байым ауылының арҙаҡлы шәхесе Байым ишан нәҫелдәренең «Ырыу көсө – тамыр көсө» тип аталған шәжәрә байрамы үтте. Унда республикабыҙҙан, Сибай ҡалаһынан, Баймаҡ районынан саҡырылған хөрмәтле ҡунаҡтар һәм Байым ишандың ырыу-ара тоҡомдарының вәкилдәре ҡатнашты. Сибай педагогия колледжы коллективы башланғысы менән ҡаланың драма театры бинаһында үткәрелгән был сараға Байым ишандың нәҫел сылбырын дауам итеүселәр – Байымовтар, Вәлиевтар, Тажетдиновтар, Ғәлиндар саҡырылды. Сараны ойоштороуға, йәғни материалдар туплауға мәғариф ветераны, тарихсы А.Ә. Тажетдинов, проект авторы педколледждың башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Г.Ф. Мәжитова ҙур көс һалды.

Шәжәрә байрамының төп маҡсаты – нәҫелдәр ебен, туғандарҙы барлау, сараға килеүселәрҙе Байым ауылына нигеҙ һалыусы Байым ишан тоҡомоноң ейән-ейәнсәрҙәре, бүлә-бүләсәрҙәре менән таныштырыу ине. Ойоштороусылар был маҡсатҡа тулыһынса иреште, тип ныҡлы ышаныс менән әйтергә була. Үҙ халҡының тарихын, ырыу-нәҫелен хөрмәт итеүсе, илдең, милләттең киләсәге өсөн янып йәшәүсе Байым ишан тоҡомдары – әлеге ваҡытта Байым ауылында һәм башҡа төбәктәрҙә йәшәүселәр аралар алыҫлығынан һис ҡурҡманы – драма театры залы халыҡ менән шығырым тулы булды.

Тәүҙә Байым ишан нәҫеленең әруахтарына имам-хатип Салауат Әғзәм улы Тажетдинов аят бағышланы. Артабан ҡунаҡтарҙы Сибай ҡала хакимиәте башлығының социаль мәсьәләләр буйынса урынбаҫары И.Р. Хәйруллин, Баймаҡ районы муниципаль район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары И.Ә. Зәйнуллин сәләмләне.

Мәртәбәле сараға килеүселәрҙе тәбрикләп, Байым ишандың нәҫел ебен дауам итеүсе Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте Премьер-министры урынбаҫары, Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте Аппараты етәксеһе И.А. Тажетдинов ҡотлау хаты ебәргән ине. Унда: «... Үткәнен белмәгән халыҡтың киләсәге юҡ, үткәнен белгән халыҡ ҡына киләсәктә ныҡлы баҫып, ышаныслы йәшәй ала. Шәжәрә байрамдары ҡала һәм райондарҙа ырыуҙаштарҙың нәҫел тамырҙарын барлауға, ҡан-ҡәрҙәштәр менән яңынан күрешеү-осрашыуға, туғандарҙың киләсәген бергәләп хәстәрләүгә арнала. Данлыҡлы шәхес, дин әһеле, мәғрифәтсе Байым ишандың нәҫелен дауам итеүсе ғаиләләр мәғрифәт, фән, сәйәсәт, сәнғәт өлкәһендә лә республикала киң билдәле. Үҙ шәжәрәңде өйрәнеү мауыҡтырғыс шөғөл генә түгел, ә кешелек бурысы ла, киләсәк быуында тарихи хәтер тәрбиәләү, быуындар күсәгилешлеген һаҡлау яуаплылығы ла», – тиелә.

Сибай педагогия колледжы директоры, педагогия фәндәре кандидаты Зәйтүнә Йәнбәкова сығыш яһап: «2012 йыл Башҡортостан Республикаһы Президенты Рөстәм Хәмитов тарафынан Имен бала саҡ һәм ғаилә ҡиммәттәрен нығытыу йылы тип, ә Рәсәй Президенты Дмитрий Медведев тарафынан Рәсәй тарихы йылы тип иғлан ителде. Уның сиктәрендә Сибай педагогия колледжы коллективы Баймаҡ районы Байым ауылында тыуып үҫкән арҙаҡлы шәхестәрҙең береһе Байым ишандың шәжәрәһен өйрәнде, уны тулыландырыу маҡсатында ентекле эҙләнде һәм эш барышында был нәҫел тамырҙары тарих төпкөлөнә барып тоташҡанын асыҡланы», – тине ул һәм сараны ойоштороуға булышлыҡ итеүселәргә, килгән ҡунаҡтарға рәхмәт һүҙҙәрен еткерҙе.

Артабан байрамды алып барыусылар педколледж уҡытыусылары Мәзүнә Әхмәтйәнова, Йәғәфәр Нәҙершин, 2-се курс студенты Лилиә Салиховалар Байым ишан тураһындағы тарихи мәғлүмәттәр менән таныштырҙы. Байым Динебәков Бохара мәҙрәсәһен тамамлап, ислам динендә иң юғары ишан дәрәжәһен алыуға өлгәшә. Ауылында мәҙрәсә асып, арифметика, география, астрономия фәндәрен тәрән белеүен күрһәтә. Прогрессив ҡарашлы ишан Ҡөрьән, шәриғәт ҡанундарына таянып, кешеләрҙе дауалауы менән халыҡты үҙенә ылыҡтыра. Уның әүлиәлек һәләте тирә-яҡҡа тиҙ тарала. Заманының сәйәсәтен халыҡҡа дөрөҫ аңлата алырлыҡ аңлы сәйәсмәндәр рәтендә була. Ҡайһы бер документаль материалдарға ҡарағанда 1798 йылдан алып 1816 йылға тиклем Ырымбур губернаторының ислам дине буйынса ярҙамсыһы һәм көньяҡ башҡорттары араһында вәкәләтле кешеһе була. 1795 йылдан ул йәшәгән Атйетәр ауылы Байым ишан тере саҡта уҡ Байым тип йөрөтөлә башлай. Байым ишан йәшәгән йылдар ҡатмарлы дәүергә (1739 – 1740 йылдарҙа – Ҡараһаҡал, 1755 – 1756 йылдарҙа – Сурағол, Батырша, Сураш, Әмин батырҙар, 1773 – 1775 йылдарҙа Пугачев етәкселегендәге ихтилалдар осорона) тура килә. Шул замандарҙа Байым ишан үҙ халҡын ҡурсалаусы, яҡлаусы тынғыһыҙ зыялы булған. 

 

Һәр бер ырыу үҙенең ырыуҙаштары араһында кешеләрҙең һаны менән түгел, ә уҡымышлы, арҙаҡлы шәхестәре менән ғорурлана. Арҙаҡлы шәхестәребеҙ Мөхтәр Байымов, Берйән Байымов, Азамат Ҡәҙерғолов, Ғәйфулла Ғәлин, Шәкирйән Ғәлин һ.б. Байым ишан исеменә барып тоташа.

Мәҫәлән, Мөхтәр Байымов – ғалим, иң беренсе филология фәндәре кандидаты, дәүләт эшмәкәре. Ул Ырымбур педагогик техникумын тамамлаған, Ҡазанда Көнсығыш пединститутында, Ленинградтағы Көнсығышты өйрәнеү институтында уҡыған, ошонда уҡ тарих һәм тел белгесе булараҡ аспирантура тамамлаған. Әйткәндәй, ошо мәртәбәле сараға әҙерлек барышында Республика Хөкүмәтенең Премьер-министры А.Илембәтов Баймаҡ районы Байым ауылының тулы булмаған урта мәктәбенә Мөхтәр Байымов исеме бирелеүе тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуйҙы. Ошо ауылдан сыҡҡан Берйән Байымов – фольклорсы ғалим, яҙыусы, әҙәби тәнҡитсе, журналист булараҡ республикабыҙҙа яҡшы таныш. Ул Өфө тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре, филология фәндәре кандидаты, Рәсәй журналистар союзы һәм Башҡортостан яҙыусылар союзы ағзаһы булған. Ғәйфулла Ғәлин – талантлы журналист, Йылайыр кантонының халыҡ мәғарифы бүлегендә инспектор, ә Баймаҡ районы төҙөлгәс, «Ҡыҙыл Баймаҡ» гәзитендә тәүҙә яуаплы секретарь, 1934 – 1941 йылдарҙа мөхәррир вазифаһын башҡарған. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас та фронтҡа китә һәм 1942 йылда батырҙарса һәләк була. Азамат Ҡәҙерғолов – район, республика гәзиттәрендә мәҡәләләре йыш баҫылған, танылған журналист, Баймаҡ, Ҡырмыҫҡалы райондары гәзиттәрендә хәбәрсе булып эшләгән. Уның “Етем ялан“ романы, “Илек бүләге” китабы уҡыусыларға күптән таныш инде. Шәкирйән Ғәлин – заманында бил бирмәҫ көрәшсе булып ҡына түгел, мәшһүр ҡурайсы булараҡ та танылыу алған. Йомабай Иҫәнбаев һәм Ғата Сөләймәнов призына үткәрелгән ҡурайсылар бәйгеһендә еңеүсе үҙенең ҡурайы менән Өфө, Ленинград, Екатеринбург, Һамар, Мәскәү сәхнәләрендә лә сығыш яһаған.

Артабан һүҙ Байым ишан нәҫеленең тарихын, шәжәрәһен өйрәнеп, күп материалдар туплаусы абруйлы, дәрәжәле ир уҙамандарының береһе Байым ишан тоҡомон дауам итеүсе Азамат Тажетдиновҡа бирелде. Ауыл шәжәрәһенең нигеҙен төҙөүсе Азамат Әғзәм улы үҙенең эҙләнеүҙәре, «Беҙ – байымдар» китабының яҙылыу тарихы тураһында һөйләп үтте.

Унан һуң һүҙ туғандары, нәҫел-тамырҙары менән яҡынданыраҡ таныштырыу өсөн һәр бер ырыу-ара вәкилдәренең үҙҙәренә бирелде. Атап үткән дүрт фамилияны йөрөтөүселәр вәкилдәре бер-бер артлы сәхнәгә күтәрелде, үҙҙәре менән таныштырҙы, концерт номерҙары менән ҡыуандырҙы.

Быуындар араһындағы бәйләнеште, туғанлыҡ хистәрен нығытыуҙа, һәр ырыуҙаштың, ара-нәҫелдәштең үҙ шәжәрәһе алдында яуаплылыҡ тойғоһон көсәйтеү, тарихи хәтерен тергеҙеү, арҙаҡлы шәхестәрҙең данын күтәреү, уларҙы илгә танытыу йәһәтенән шәжәрә байрамдарының әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ ҙур. Шуға ла һәр кем үҙ тамырҙарын белергә тейеш.

С. Байымова.

Байым ишан нәҫелдәренән оло рәхмәт

Ил Президенты тарафынан иғлан ителгән Рәсәй тарихы йылында Урал аръяғының үҙәге – Сибай ҡалаһында Баймаҡ районы Байым ауылында йәшәүселәр һәм уларҙың яҡташтары өсөн ҡыуаныслы ваҡиға булды – бөйөк ғалим Байым ишан (1733-1816) нәҫелдәренең шәжәрә байрамы үтте.

Беҙ, Байым ишан нәҫелдәре, Сибай ҡалаһы хакимиәте башлығы Х.Х. Сөләймәновҡа, Баймаҡ районы хакимиәте башлығы И.Х. Ситдыҡовҡа, Сибай педагогия колледжы директоры З.Р. Йәнбәковаға, уның коллективына, драма театры директоры Д.М. Ғәлимовҡа матур сара ойошторғандары өсөн ҙур рәхмәтлебеҙ. Унда һәр беребеҙҙең күңеле йылы хистәргә сорналды, рухи көс-дәрт йыйҙыҡ, ҙур һәм данлыҡлы ырыуҙың бер өлөшө булыуыбыҙ менән сикһеҙ ғорурланыу тойғолары кисерҙек. Осрашыуға килгәндәрҙең йәше лә, ҡарты ла үҙенең тыуған ауылы тураһында әллә күпме тарихи яңылыҡ асты, быуындарын барланы, һәләтле һәм билдәле яҡташтарын иҫкә алды. Үҙебеҙҙең атай-олатайҙарыбыҙҙың, инәй-өләсәйҙәребеҙҙең фотолары тупланған альбом менән таныштыҡ, А.Тажетдиновтың тыуған ауылыбыҙ, уның арҙаҡлы шәхестәре тураһындағы китабын өйрәндек. Байым ауылы һәләттәренең сығышын ҡарап кинәндек. Үҙебеҙҙең ерлектә тыуған йыр-бейеүҙәрҙе белеү, уны халыҡҡа сығарыу – кескәй Ватаныбыҙға һөйөүебеҙҙең бер сағылышы түгелме ни?! Милли аш-һыу менән һыйлаған Сибай педагогия колледжы ашнаҡсыларына ла ҙур рәхмәт!

Бындай байрамдар тарихта ҡала. Ғүмер уҙа, быуындар алмашына, беҙҙең урынға балалар баҫыр. Ил, республика, ҡала, район, ауыл киләсәге балаларыбыҙға ниндәй идеалдар ҡалдырыуыбыҙға бәйле. Килер быуындарға ҡалдырылған рухи мираҫ йәмғиәтебеҙ мәнфәғәтендә алға китешебеҙгә ҙур йоғонто яһаясаҡ, балаларҙа ла илгә, ергә һөйөү тәрбиәләйәсәк.

Шәжәрә байрамын ойоштороусыларға, унда ҡатнашыусыларға оло рәхмәтебеҙҙе еткерәбеҙ, барыһына ла иҫәнлек-һаулыҡ теләйбеҙ.

Ғәлиә Мөхәмәтйәнова,

БР халыҡ мәғарифының атҡаҙанған хеҙмәткәре, СССР һәм РФ мәғариф отличнигы, БР Президенты ҡарамағындағы Башҡортостан дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академияһы доценты;

Лира Камалова,

Социалистик Хеҙмәт Геройы.